Marzo es conmemorado como el mes de la lucha de los derechos de las mujeres. Las calles de Quito y el ágora de la Casa de la Cultura tuvieron la presencia de mujeres originarias, así como de mujeres de movimientos feministas y disidencias. Para las mujeres de territorios lejanos alzar la voz en la capital significó poner una variedad de esfuerzos. Katty Machoa, lideresa kichwa amazónica, habla sobre la marcha de las mujeres del 8 de marzo del 2023, los desafíos como mujeres amazónicas y la importancia desde la lucha orgánica en las bases.

Katty es investigadora, psicóloga y magíster en Estudios Latinoamericanos, fue dirigente de la Mujer de la Conaie (2014-2017) y Confeniae (2021-2022). Ha estado presente en la lucha por los derechos colectivos y la naturaleza, el acompañamiento a defensores/as en condición de criminalización por la protesta social. La lideresa comenta que actualmente como pueblos estamos atravesando un contexto de mucho dolor tras el asesinato de Eduardo Mendúa, líder Ai cofán, el pasado 26 de febrero. Él lideraba la lucha frente a Petroecuador evitando su ingreso para la extracción de petróleo en el río Aguarico. La asamblea de mujeres conmemoró y visibilizó este hecho.

Para la lideresa, es muy importante reconocer a las mujeres como actoras en la lucha. Por ello, desde el 2016 ha impulsado desde la Confeniae la marcha de mujeres del Puyo y este año, sin dejar ese espacio local, también se han hecho presentes en Quito, en una de las marchas más grandes de las mujeres en nuestro país. Las mujeres amazónicas sufren los índices más altos de violencia, de embarazo adolescente, de violaciones sexuales, de analfabetismo, de menos acceso a servicios en educación, protección, salud (Diagnóstico de mujeres amazónicas, 2019). Por ejemplo, en las comunidades tan lejanas como la achuar, el ordenamiento de los padres impera e impone la entrega de niñas a hombres adultos para el matrimonio.

Luchar en procesos organizativos y colectivos entre mujeres significa resignificar la vida de cada una de las mujeres...

Katty comenta: “Marchamos porque podemos estar deseando lo mismo que todas, pero lo estamos diciendo nosotras como mujeres, porque podemos hablar todas de lo que significa ser mujer en el territorio, de cómo sentimos los conflictos en los territorios, que hablemos nosotras como mujeres sujetas, actoras fundamentales en la lucha. Hemos visto que en el paro del 2019 somos las actoras clave, pero el 8 de marzo nos significa un espacio más nuestro, donde nosotras somos visibles y eso no es la cotidianidad, es esa ruptura que nos anima y nos empodera, y decir ya no más invisibilización, no más maltrato”. Además, los espacios de lucha pueden ser un espacio pedagógico donde una puede hablar de lo que le acontece y a la vez su voz enseña a las nuevas generaciones por posibilidades de cambio en los patrones de vida.

Luchar en procesos organizativos y colectivos entre mujeres significa resignificar la vida de cada una de las mujeres, los procesos personales también inciden en las demás, por ello es tan necesario trabajar desde todas las aristas y crear espacios que nos den la posibilidad de entender las estructuras que nos están vulnerando y a las cuales hay que seguir resistiendo. (O)

Foto cortesía de Miguel Imbaquingo. Lucha de mujeres amazónicas contra la explotación de la minería.

Versión en kichwa

Quitopi runa warmikuna tantanahushka

Pawkar killapimi warmikunapa hatun hatariykunata rikuchik, uyanchik, yarinchik. Shinami Quitopa ñankunapi, Ágora de la Casa de la Cultura ukupipash hatun warmikunapak tantanahuyta rikurkanchik, chaypimi runa warmikuna, feminista warmikuna, shuk shuk kawsay runakuna tantanahurka. Ñukanchik runa warmikuna, karu ayllullaktakunamanta llukshishpa Quitoman rishpa rimashpaka, ñukanchikpash kashna warmikunata tatachishpa, ñukancikmanta rimay ushanchikmi nishpami shayarinahurkanchik. Shinami Katy Machoa, Antisuyumanta apak runa warmika kaypi willan imashalla rikuchina kan kay pawkar killa, pusak punchapi sachamanta warmikuna imashalla kawsakta, imalla mutsurikta, imashpa alli tantanahushpa katinata riman.

Katymi maskak kan, shinallatak psicóloga, Abya Yalamanta yachaykunapi magíster. Payka CONAIEpi (2014-2017), CONFENAIpipash (2021-2022), Warmikunapak apak kashka. Chaypimi runakunapa kamachiynakuykunamanta, allpa mamapa kamachuynakuykunamanta ashtaka kaparishka kan. Shinallatak paro kipa llakikunawan runakunatapash kunpashpa. Paymi nin, kay warmikunapa hatun tantanahuypika, Eduardo Mendun cofán taytarami yarishpa karkanchik nin. Paytami kay 26 de febrero punchapi wañuchishka pay chakrapi llamkahunkakaman. Paypa kawsaypika Petroecuadortami ashtakata harkarka ama Aguarico mayu mañakunaman yaykushpa yana kurita surkuchun. Kashnami ninanta llakikuna mirahun ñukanchik mamallaktapi, chaypika warmikunapash ashtawan llakipi kanchik.

Pay, apak warmika ninmi, ñukachik runa warmikunapash kashna tatanakuytaka ñukachikmi ruray kallarina kanchik nin, mana shukkuna kunpitakpilla kawsanachu kanchik. Shinami, 2016 watamanta CONFENAIEmanta warmikunawan hatun marchakunata Puyopi shinay kallarirka, tukuy 8 de marzo punchakunapi. Shina hawami, kunanka Quitomanpash rishkanchik nin, chaypimi hatun hatun warmi tantanakuyta rurashka. Antisuyumanta runa warmikunami, ashtawan hatun llakikunata kawsanahun, violencia, embarazo adolescente, violación sexual, analfabetismo, shinallatak yachakuna ukukunamanpash, hampi wasikunamanpash mana rita ushanchu, yapa karupi kashpa, yapata pushakkuna kay allpakunata kunkashka kakpipash (Diagnostico de Mujeres amazónicas, 2019). Shinami Katy nin, Achuar ayllullaktaka karu karupi kan, shinallatakmmi chaymanta taytakunaka paypa wawa ushikunata karashpa sawarichin ruku taytakunawan nin.

Chaymi runa warmikuna kaparina kanchik kashna llakikuna rikurichun, shayarichun kay 8 de marzo punchakunapika nin. Tukuylla warmikuna chaytallatami munanchik, alli kawsankapak, shinapash ñukanchikllata ñukanchikmanta rimashpa ashtawan alli kan, ñuknachikmi yachanchik imashalla karupi kawsanahushpa, imashalla runa warmi kaymanta kawsashkata niy ushanchik, allpata llakichikkunatapash rimay ushanchik. Ñukanchik warmikunaka 2019 paropipash sinchi shayarirkanchik shinapash kay 8 de marzo nishka punchaka ñukanchik warmikunapaklla kan, chaypimi rikuchinchik ñukanchikpa llakikunata, shinashpa ama kashna ashtawan tiyachun ninchik”. Kashna warmipura kantanahuykunata rurashpaka ashtaka alli kan, chaypimi ranti ranti yachahurin, ashtawan maltunlla warmikunaka shukkunata usyashpa yachahun, katipika ama shina kawsankapak, shinallatak, ashtawan paya mamakunaka paykuna llaki kawsashkata willashpa warmipura uyarishpa ashtawan sinchitukun. Chaymi kan ñukachik runakunapa 8 de marzo.

Runa apak warmi kaytin, feminismomantapash rimashpa warmikunapa kamachinakuykunata sinchiyachiyntin mana pankalla kashkachu. Dirigencia ukupi kakpika politicamanpash yaykuna rikurishkan nin, chaypika kari kunpakunallami ashatawan kashka, paykuna ña yachan imashalla kuyurinata, imashalla ruranata chaypika warmikunapa kamachiynakuykunata mana rikushpapash yallinkallami, chaymi payka shina politicataka mana pacha rurashachu yashpa shamushka, chaypika paypa kari kunpakunataka manchaytapash sakishpami kayka na allichu nishpa shayarishka, kaytaka na munanichu, kaytaka sakinami nishpa rimashpa shamushka Katy mamaka. Shinallatak feminismomanta rimaypash sinchilla kashka, yachanchikmi runa warmikunapaka ashtawan sinchi kan hatun yachana ukukunapi yaykushpa yachakuna, chay ukukunapimi ashtawan kashna rimaykunaka wiñarishka kan, chay yuyaykunami ñukataka yanapashka kan nimi.

Imasha nirkanchik ñahalla, warmipura tantanahushpa pakta hatarishpaka ñukanchik warmikunapa alli kawsaytami maskanahunchik, shuk shuk warmikunapa kawsayta yachashpaka, pakta harkarita ushanchik nishpa yachahunahunchik. Chaymi Katy mamaka nin, feminismo yachayka mana na munay na munay yachachinachu kan, ashatwankarin shuk tantanakuypa munaymi kana nin. Shinallatak feminismo shimika mana yapa rimarishka kakpipash mana imapash problema tiyanachu, ashtawanmi sinchimi kana llakikunatara kaparishpa harkarishpa, shinallatak ashatawan sinchimi kana kan, tantanakuy ukupi tukuylla ama ñukanchikpura llaki aparishpa, alliman tukuylla kana kanchik chaytami mishushimipika tukuyllapi coherencia tiyana nin. (O)