Cuentan que al morir nuestro AYA (espíritu) se convierte en kinti (colibrí); en chapul (mariposa); en uru (araña); en añanku (hormiga); en wirakchuru (pájaro de color negro, amarillo). Cada uno tiene su simbología: el kinti y el chapul se expresan en sus colores, su intensidad depende de la riqueza espiritual que el difunto haya logrado cultivar en vida; el uru, para recordarnos que la vida es un tejido, incluso en la muerte. En el caso del añanku, para recordarnos la importancia de saber vivir en comunidad; y el wirakchuru, para anunciarnos la buena nueva de la llegada de la vida, es decir, el florecimiento y la madurez de los productos sembrados. Son seres que nos visitan y nos recuerdan lo maravillosa que es la vida. Por esa razón, estos personajes son muy apreciados.

En el mundo andino, noviembre es el mes de los muertos y las comunidades conservan muchos achikyachik (censores culturales), es decir, activadores de la memoria que contribuyen en reafirmar la identidad cultural, incentivan la creatividad, dinamizan la economía local. A esto se suma la variedad gastronómica de la época; una gastronomía ancestral muy nutritiva que se rememora y se comparte en las visitas a los cementerios. Por ejemplo, el yana api, la colada preparada a base de maíz negro, variedad que en la actualidad difícilmente se la puede conseguir.

Es una época muy rica en simbología, espiritualidad y fundamentalmente rememora la unidad familiar y comunitaria. En un Estado intercultural y plurinacional convendría que las instituciones culturales y educativas del país establezcan políticas que incentiven su estudio y que la producción artística, cultural enriquezcan con sus aportes esta celebración. (O)

Aya Markay killamanta

Wañukpika, ñukanchik AYA kintipi, chapulpi, urupi, añankupi, wirakchurupimi tikran, paykunaka ñawpamanta ñawpa yuyaykunatami yuyachin, shina: kinti, chapulwanka runakunapak ima shina kashkamanta rikuchin, allí kashka kakpika paykunapak tullpukuna achiklla rikurin, mana allí kawsayta charishka kakpika kutin, shina shinalla rikuririnkami; uruka kutin kawsaypi, wañuypi awashpa katinata rikuchinmi; añankuka, llamkanamanta, shuklla shina kawsanamanta yachachin; wirakchuruka kutin, murukuna sisakyakun nishpa, mikuna pacha kan nishpa rikuchinmi, shina kashkamanta kaykunaka, huyashpa rikunata yachanchimi.

Kay aya markay killaka runa kawsaymanta kawsaykunata achtakatami charin, shuk, ima shina kawsanamanta yachachin, shinallatak runakunapak kawsaytapash sinchiyachinmi, kaykunata achikyachik shimiwan riksinchik, imashpa, kay achikyachikkunaka, ñawpamanta kawsayta, kutin kutin yarichinmi. Shinallatak kay pachakunapika sumak mikunakunata rurarinmi, kay mikunakuna runa kayta sinchiyachin, shinallatak sumak allita mikunata ushanchimi.

Kay rurayka, runa kawsayta, shinallatak, ayllu llaktata sinchyachinmi. Kunankunapi tawka llaktakuna kawsak llaktapi kawsanchik ninchik, shina kakpika, kay hatun yachana wasikuna, shinallatak kawsaymanta rikuk wasikunapash kay sumak yachaykunata, kawsaykunata sinchiyachina yuyaywan yanapanami kan.