Tawantinsuyu pachakunapi ayllu tantanakuywan kawsarkanchik, kay ayllu tantanakuyka, llaktayukkunapak kawsayta, llamkanakunatapash rikunatami charirka, shinallatak, allpamama, pachamama allí kawsachun yashpa, allí allita wakichinata yacharkami, shina kashkamanta, runakuntaka, ashtawan huyakmi karka.

Tawantinsuyupachapi, pushak tukunkapak wakin mutsurishkakunata paktachina karaka, shina: samay shunkuta, yuyayta charinami karka, shinallatak, imatapash rimana kakpika, allí allí yuyashpara imatpash rimanami karka. ¿Ima nishpatak shina kana larka? Ñawpa pachapika katik yuyayta charirka: “shimikuna, rimaykunaka, mayushinami kan, allí muyu kakpika uyakukkunapak shunkupi, yuyaypi, sisakyashpami katin” chaymanta pushakkunaka, rimanata mutsukpilla rimanata yacharkami, mana imatapash ninata charikpika, upalla yallik karkami. Shinallatak wakinwika, malta wamprakunapash kay ayllu tantanakuy ukupi pakta kanata usharkakunami, shinapash chay ukupi kankapak, sumak ruraykunata rurashka kakpilla, kaypi kanata ushakkarianmi.

Shinallatak, kay pushakkuna llaktayukkunata allí pushankapak, shuk ayllu kamachitami charirkakuna, kay ayllu kamachikkunaka, achikshina, yuyaykunata kunkapak kay tantanakuyta ruranata yacharkami. Ayllu tantanakuypak shimika, ñan shina, achikshinami karka, shina, kay ñanta katishpaka, hariyay kawsayta, llakichik kawsayta shikanyachinatai yacharkakuna.

Kichwa shimipi, gobernar ninchik kamana, kay shimika kamak shimimantami shamun, ñawpaman apana yuyaytami kun, shinallatak, kamachik shimita nikpika, achiyachina yuyaytami kun.(O)

Saber gobernar

El Tawantinsuyu estaba regido por el ayllu, es decir, el sistema de organización social, política y de producción de carácter comunitario, y como todo sistema político, tenía sus normas, sus gobernantes, sus instituciones, una matriz productiva inspirada en la comunidad, en el bien común de la allpamama (madre tierra), pachamama (universo) y, fundamentalmente, el bienestar integral de su población.

En el Tawantinsuyu los gobernantes eran las personas de mayor experiencia, los más sabios, los que habían logrado pulir sus emociones, sus palabras y sus pensamientos, porque creían que cada palabra es como una semilla que puede crecer en el corazón y el pensamiento de sus interlocutores, por esa razón hablaban cuando debían y callaban cuando era necesario. Excepcionalmente los gobernantes también podían ser los jóvenes, sobre todo aquellos que habían demostrado valor, sabiduría en situaciones complejas de la cotidianidad, la vida comunitaria e individual.

Para gobernar, las autoridades que asumían el rol de guías de la comunidad contaban con un Consejo Comunitario, integrado con los ancianos, las ancianas, los guerreros más respetados y sabios. La palabra del Consejo cumplía con el rol de guía, de luz, de soporte para que las autoridades o guías de la comunidad puedan cumplir con sus responsabilidades y de esta forma no se dejen vencer por su ego, por su vanidad, por su inmadurez.

Gobernar en kichwa se dice kamana, viene de la palabra kamak; la acción de gobernar se dice kamachik, es decir, gobernar con sabiduría. (O)